Zeka geriliği

Zeka geriliği nedir?

“Zeka” terimi Latince “intellegere” kelimesinden gelmekte ve “bilmek, kavramak, anlamak” anlamındadır.

Yani söz konusu olan bir kişinin yeni bilgileri etkili ve hızlı bir şekilde kavraması, bunlardan sonuçlar çıkarması ve bunları yeni durumlara uygulaması konusundaki zihinsel yetenekleridir. Zihinsel yeteneklerde duraklama veya eksik gelişim, zeka geriliği olarak nitelendirilmektedir.
Bir çocuğun zihinsel gelişimindeki bu duraklama veya geri kalmışlık bazen ebeveynler, çocuk doktorları, eğitimciler, öğretmenler vb. tarafından bebeklikten itibaren fark edilebilir, ama bazı durumlarda ancak okul çağında fark edilebilmektedir.

Semptomlar

Günlük yaşamda, zeka geriliği olan çocuklar, yaşıtlarına göre daha yavaş gelişimleri ile dikkat çeker. Etkilenen çocuklarda şunlara rastlanır:

  • yeni şeyler öğrenmekte güçlük çekme,
  • “daha basit” oyunları tercih etme veya yaşına uygun oyun davranışı sergilememe,
  • iletişim (dil) bozuklukları gösterme,
  • tanımadıkları durumlarla baş etmede sorun yaşama
  • veya zihinsel, konuşma ve genellikle motor gelişimdeki diğer anormallikler.
“Zeka geriliği” terimi “zihinsel engellilik” terimi ile aynı anlama gelmektedir. Özellikle sosyal bakım dairesi, sosyal yardım ofisi vb. ile çözülmesi gereken sosyal hukuk konularında, zeka geriliğinden daha sık zihinsel engellilikten bahsedilmektedir.

Düzeyler

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) zeka geriliğini dört farklı düzeye (ağırlık derecesine) ayırmaktadır ( grafiğe bakınız). Bir çocuktaki herhangi bir zeka geriliğinin ağırlık derecesini belirlemek için bir dizi testin yapılması zorunludur. Bu testlerde, diğer şeylerin yanı sıra, dil, konsantrasyon, mantıksal düşünme becerileri, sosyal uyum olanakları ve çocuğun öz bakım becerileri değerlendirilmektedir.

Nedenleri

Temel olarak, zeka geriliği her zaman beyin fonksiyonlarındaki bir bozukluğa dayanmaktadır. Bu tür beyin fonksiyon bozukluklarının çeşitli nedenleri olabilir:
  • Bunlar genetik olabilir: Bu, beyin fonksiyon bozukluğunun çocuğun genetik yapısındaki bir bozukluktan kaynaklandığı anlamına gelmektedir.
  • Veya edinilmiş olabilir: Bu, beyin fonksiyon bozukluğunun beyne dışarıdan verilen hasardan kaynaklandığı anlamına gelmektedir. Edinilmiş bir zeka geriliği doğumdan önce, doğum sırasında veya sonrasında çeşitli zararlı etkilerden meydana gelmiş olabilir.

Doğum öncesi

Örneğin, virüslerin veya bakterilerin neden olduğu beyin iltihapları; annenin alkol, uyuşturucu veya ilaç bağımlılığı nedeniyle.

Doğum sırasında

Örneğin, çocuğun oksijensiz kalmasının bir sonucu olarak.

Doğum sonrası

Örneğin, beyin zarı iltihabıyla seyreden ağır enfeksiyonlar veya nadiren dolaşımın çökmesine yol açan diğer ağır enfeksiyonlar; kafatası-beyin yaralanmalarıyla sonuçlanan kazalar nedeniyle.
Ancak genel olarak, Almanya ve Orta Avrupa’da genetik nedenler edinilmiş nedenlerden daha yaygındır.

Tanı

Zeka geriliği tanısı için birkaç adım yararlı olmaktadır:

Hastalığın öyküsü hakkında görüşme

İlk adımda doktor, çocuğun gelişim bozukluğunun nedenini bulmaya çalışır. Bu nedenle, ilk görüşmede hamileliğin seyri, doğum ve çocuğun önceki gelişimi hakkında ayrıntılı bilgi edinilir. Uzman personel, ailede benzer hastalıklar olup olmadığını sorar ve hamilelik esnasında dış etkenler nedeniyle doğmamış çocuğun herhangi bir zarara uğrama ihtimali hakkında bilgi alır. Bunun haricinde, çocuğun genel davranışları hakkında sorular yöneltilir, örneğin:
 

  • Çocuk okulda/anaokulunda nasıl davranıyor?
  • Arkadaşları var mı?
  • Çocuğun oyun davranışı nasıl görünüyor?
  • Çocuk çatışma durumlarında veya hiç tanımadığı durumlarda vb. nasıl tepki veriyor/davranıyor?

Psikolojik testler

Entelektüel performansı değerlendirmek için, mümkünse bir zeka testi de yapılabilir. Psikolojik testler ile bir kişinin zekası ölçülebilir. Her yaş grubu için ayrı test yöntemleri mevcuttur. Bir zeka testinin sonucu genellikle zeka katsayısı (kısaca IQ) olarak verilir. IQ ortalama değeri 100’dür. Bir zeka testinde 70’in altında bir IQ elde edilir ise zeka geriliği söz konusudur.
Çocukta ağır bir genel gelişim bozukluğu mevcut ise doktor ayrıca yaşamın ilk yıllarında zeka geriliğinden şüphelenebilir ve yaşa uygun özel gelişim testleri kullanarak bir “gelişim katsayısı” (EQ) belirleyebilir. Ebeveynlerin daha ileri tetkikler istemesi halinde henüz düzenli bir zeka ölçümü mümkün olmasa bile, bebekler veya küçük çocuklar için uygun genetik tanılar da konulabilir.

Genetik laboratuvar testleri

Bazen doktorun sadece öyküyü dinleyerek ve fiziki muayene sonucunda bir tanı koyması ya da geçici bir tanı koyması mümkün olmaktadır. Ancak birçok vakada bu mümkün olmamaktadır ve bu durumda, ebeveynler nedenin ortaya çıkarılmasını istedikleri taktirde, genetik tarama testlerinin yapılması uygundur.
 

Genel olarak genetik kusurları araştıran genetik laboratuvar testleri (“tarama”) şunları içermektedir: Geleneksel kromozom analizi, yüksek çözünürlüklü kromozom analizi (karşılaştırmalı genomik hibridizasyon, CGH taraması), moleküler genetik panel testleri ve tüm ekzom dizi analizi.

Zeka geriliğinde genetik bir testin yararları ve zararları

Zeka geriliklerinde genetik bir nedene dair bir kanıt bulunursa hastalığın kesin seyri hakkında daha fazla şey kısmen ancak nadiren önceden tahmin edilebilir. Esasen ana semptomların ilaçla tedavisi mümkün olmadığından, genetik bir muayene de bu yönde herhangi bir ipucu vermez. Diğer türlü bu, nadir olmayan şekilde ek olarak epileptik hastalık nöbetleri de varsa mümkündür. O zaman hangi tedavinin en etkili olduğu konusunda ipuçları ortaya çıkabilir. Nadir durumlarda örneğin bir metabolizma bozukluğuna dair ipuçları varsa; hedeflenen bir tedavinin mümkün olduğu bir neden bile bulunabilir. Bu, çoğu zaman önemli bir suçluluk duygusundan kurtulmayı sağladığından, bir neden bulunduğunda birçok ailenin içi ferahlar. Bir sınıflandırma aynı hastalık belirtilerine sahip diğer ailelerle daha hedefe yönelik bir fikir alışverişi sağlar.

Zeka geriliğinde genetik bir testin kısıtlamaları

Bir neden bulmak her zaman mümkün değildir. Testler bazen açık olmayan ya da karmaşık da olabilen sonuçlar verebilir. Bunlar, örneğin bir değişimin dünya çapında ilk defa kanıtlanması ya da sadece çok az sayıda insanın aynı ya da benzer değişime sahip olmasıdır. Bu konuda daha fazla bilgiyi bu internet sitesinin genel insan genetiği bölümünde bulabilirsiniz. Münferit vaka için net bir seyir tahmini de mümkün değildir. Genetiğe bağlı çeşitli hastalıklara yönelik mümkün olduğunca “kişiye özel” tedaviler bulma denemeleri bulunmaktadır fakat bu, münferit vakalar dışında, gelecekte mümkündür.